Morele lessen vanuit zee
Dit op 30-3-2017 geschreven commentaar vond zijn aanleiding in twee documentaires die toevallig langskwamen. Ze gingen over mensen die hun brood verdienen op zee en daar met verschillende uitdagingen van doen hebben. Ik zie een verband met de tijd dat mensen nog door het leven gingen als jagers en verzamelaars. Dat sluit aan bij de manier waarop andere auteurs vanuit evolutie-theoretisch perspectief over moraliteit nadenken.
In zijn boek A Natural History of Human Morality formuleert Michael Tomasello, codirecteur van het Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology, een nieuwe theorie over het ontstaan van de menselijke moraliteit. Dat verschijnsel komt volgens hem voort uit het samengaan van drie ontwikkelingen. Eerst verwierven mensen het vermogen om zich te verplaatsen in een ander individu waardoor een nieuw type interpersoonlijke interactie ontstond. Vervolgens leerden ze hoe ze in groepsverband met meerdere individuen konden samenwerken. En tenslotte gingen ze ertoe over zich te identificeren met de normen van die groep als geheel wat de basis vormt voor onze moraliteit.
Ofschoon we, zoals bij alle wetenschappelijke verklaringen, nog even moeten afwachten of deze analyse door anderen wordt ondersteunt, heeft ze in elk geval als voordeel dat ze ons op drie onmisbare elementen van menselijke moraliteit attendeert. Zowel de collectieve geest als het groepsverband en de persoonlijke relatie spelen daar altijd in mee. Bovendien is duidelijk dat deze kenmerken ontstonden in de lange periode dat mensen als jagers en verzamelaars leefden. Die bestaanswijze werd circa 10.000 jaar geleden overwonnen toen mensen zich in het kader van de agrarische revolutie gingen vestigen. Maar onderhuids spelen de eerder ontwikkelde processen nog altijd door en dat geldt ook voor het morele mechanismen dat Tomasello in zijn boek analyseert.
Laatst zag ik op Discovery Channel een documentaire die het bestaan van deze processen in onze tijd op een verrassende manier bevestigde. Het ging om een aflevering van de Deathliest Catch, de befaamde serie over het harde bestaan van vissers in de Beringzee tussen Alaska en Siberië. We volgen de lotgevallen van een bemanning die in de ijskoude nacht op jacht is naar krab. De zee is woest en metershoge golven slaan over dek, wat grote gevaren voor de boot en haar vissers meebrengt. Er is een kapitein die het commando voert en een stel jongere vissers die het vak moeten leren. Omdat er een storm staat terwijl de bemanning moet slapen, stelt de kapitein een rooster van wachtlopen in. En dan gebeurt er iets wat de werking van het morele mechanisme uit de oertijd onmiddellijk aan het licht brengt.
