Leegte van liberale samenlevingen
Het is opmerkelijk dat nationalisme en populisme de afgelopen jaren juist sterk werden in samenlevingen die lange tijd als liberaal te boek stonden. Hebben beginselen als vrijheid dan hun langste tijd gehad? Of is het wellicht zo dat juist de nadruk op liberale beginselen een populistische reactie oproepen? Terwijl er aanwijzingen bestaan dat dit laatste bij de Brexit is gebeurd, lijkt zich in Nederland toch een andere situatie te ontwikkelen.
Leegte van liberale samenlevingen.
Heel even hebben we gedacht dat de toekomst voortaan liberaal zou zijn. Dat was in de jaren negentig. De Sovjetunie had zojuist het veld geruimd en de wereldhandel nam een hoge vlucht, steeds meer staten leken een democratisch stelsel te omarmen, politieke stromingen als de sociaaldemocratie en christendemocratie aanvaarden het beginsel van marktwerking en gewone burgers beriepen zich maar al te graag op hun private vrijheden.
Toch was de euforie van korte duur. Koud waren de jaren negentig voorbij of aanhangers van de radicale Islam vielen de VS aan, hét symbool van een liberale maatschappij. Even later zagen we bepaalde landen de voorkeur aan een meer autoritaire vorm van bestuur geven. En op veel plaatsen in de westerse wereld diende zich een populisme aan dat op gespannen voet met liberale waarden staat. Met andere woorden: zo heel erg duurzaam was de gedroomde toekomst niet.
We hadden gewaarschuwd kunnen zijn. Denk aan Robert Michels die besefte dat elke organisatie, hoe democratisch ze aanvankelijk ook is, vroeg of laat tot oligarchie verwordt omdat macht en expertise zich bij de leiders ophopen. Of lees Alexis de Tocqueville die meende dat er gemakkelijk een tirannie van de meerderheid ontstaat die de rechten van minderheden verdrukt. Of ga terug naar Plato die al lang geleden wees op het gevaar dat een democratische regime door een te grote vrijheid in tirannie uitmondt.
