Een lichtend voorbeeld hopelijk
In 2018 raakte ik samen met collega’s van de Filosofische School Nederland betrokken bij pogingen van de RABO bank om haar coöperatieve karakter (weer) te versterken. Ook kwam het verzoek om mijn gedachten daarover uit te werken tot een korte tekst. Het onderhavige essay schetst in grote lijnen hoe de bank opnieuw zou kunnen aansluiten bij de grote vragen van onze tijd. Hoewel veel leidinggevenden en medewerkers met deze denkbeelden instemden zal het realiseren daarvan nog een hele toer worden. Wat niet wegneemt dat de bereidheid tot echt nadenken even opmerkelijk als lovenswaardig is.
Een lichtend voorbeeld…hopelijk.
Wij maken momenteel het einde van een tijdperk mee. Dat tijdperk begon ruim dertig jaar geleden toen Margaret Thatcher verklaarde dat zoiets als een samenleving niet bestaat. Over die uitspraak is veel te doen geweest. Sommigen meenden dat Thatcher een harteloze vorm van kapitalisme verdedigde. Anderen stelden dat zij vooral het beroep op de overheid wilde terugdringen. En weer anderen geloofden dat zij op meer individuele verantwoordelijkheid inzette. Hoe het ook zij, haar uitspraak markeerde een omslag in de tijdgeest die zeker drie decennia bleef aanhouden en die op tal van terreinen verstrekkende gevolgen had.
Een van die gevolgen was dat Westerse landen het al langer lopende proces van globalisering en internationalisering vrij spel gaven. Het stimuleren van de vrijhandel zou overal ter wereld heilzaam uitpakken, zo geloofde men. In het binnenland zou privatisering voor meer doelmatigheid én een betere kwaliteit van publieke diensten zorgen. En organisaties zouden de daar werkzame professionals moeten afrekenen op het behalen van targets die vanuit het management waren bepaald. Zo werd een liberale denkwijze dominant die het doen en laten van een hele generatie zou kenmerken.
Dominantie van liberale denkbeelden...
Nu komen invloedrijke denkbeelden nooit uit de lucht vallen. Het liberale denken is in het Westen al een paar eeuwen oud. Dat roept de vraag op waarom het midden jaren tachtig van de vorige eeuw zoveel sterker werd. Ik noem drie mogelijke redenen. Ten eerste bleek dat het alternatief niet langer levensvatbaar was. Dat werd symbolisch onderstreept door de val van het Berlijnse Muur en het verdwijnen van de Sovjetunie in de jaren negentig. Het zogeheten ‘reëel bestaande socialisme’ hield op te bestaan. Het kapitalisme had gewonnen en iedereen die een andere maatschappij wilde, deugde niet of heette naïef.
Een tweede reden is dat velen in de roemruchte jaren zestig en zeventig het ideaal van zelfontplooiing nastreefden. Studenten, jongeren, vrouwen en andere ‘minderheden’ maakten zich los uit meer traditionele gemeenschappen zoals kerk of klasse en de daarbij behorende gezagsverhoudingen. Zij wilden voortaan zelf bepalen hoe zij hun leven zouden inrichten en hadden geen behoefte aan een maatschappij die hen beperkingen zou opleggen. Ook dat streven klonk in het liberale credo door.
Een laatste reden is dat de menselijke bewegingsvrijheid vanaf de Tweede Wereldoorlog steeds ruimer werd. Deels letterlijk en wel in die zin dat we onze horizon dankzij de auto en het vliegtuig konden uitbreiden. Deels figuurlijk en wel in die zin dat we ons dankzij onderwijs en internet uit bestaande kaders konden losmaken. In elk geval kwam ons sociale leven sterk in het teken van mobiliteit te staan en dat heeft ook geestelijk gevolgen. Vrijheid en gelijkheid werden steeds belangrijker.
Hoewel deze processen in de hele westerse wereld (en zelfs daarbuiten) een meer liberale levenshouding tot gevolg hadden, moeten we erkennen dat de Angelsaksische landen ons hierin voorgingen. Het geloof in zaken als individuele rechten, particuliere initiatieven en marktwerking is in Engeland, de Verenigde Staten en andere voormalige koloniën altijd heel sterk geweest. Het kreeg de afgelopen decennia een groeiende invloed op het Europese continent. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat het uitbouwen van de Europese Unie vooral verdedigd wordt in termen van marktwerking.
