Meerwaarde soepele identiteit
In deze bijdrage aan De Groene Amsterdammer schetsen Haroon Sheik en ik de conclusies uit ons boek over de nationale identiteit. We typeren Nederland als een dichtbevolkte en duurzame delta met veel ruimte voor democratisch debat en voldoende aandacht voor veiligheid in een digitale wereld. Deze typering berust op lijnen die in een ver verleden zijn ontstaan en die we naar de toekomst doortrekken. We schetsen ook een agenda waarmee Nederland zijn eigen bijdragen aan de wereld van morgen kan leveren. Het is prima om onze eigen identiteit te koesteren op voorwaarde dat ze open blijft.
Waarde van een soepele identiteit
Gabriel van den Brink & Haroon Sheikh
Het publieke debat over de Nederlandse identiteit woedt in alle hevigheid. Sommigen denken dat nationale eigenheid door het proces van globalisering ten dode opgeschreven is terwijl anderen ten koste van alles aan nationale tradities willen vasthouden. Gegeven deze tegenpolen in het debat willen wij graag een middenpositie ontwikkelen. Volgens ons is ‘Nederland’ wel degelijk een relevante categorie en laat het eigene van onze samenleving zich goed in kaart brengen. Daarbij kunnen we het beste beginnen bij de vraag wat onze eeuwenlande ervaring met het leven een polder heeft geleerd om van daaruit te bezien wat Nederland aan de wereld van morgen zou kunnen bijdragen.
1.
Dat de poldermetafoor al heel vaak is gebruikt, betekent niet dat men alle implicaties van die bestaanswijze tot zich heeft laten doordringen. De aandacht gaat vaak uit naar één element van het leven in de polder, namelijk de noodzaak van overleg en samenwerking. Maar het loont de moeite om ook na te denken over andere elementen die een rol spelen en te begrijpen hoe ze op elkaar inwerken.
De eerste vereiste voor een polder is uiteraard dat er een stelsel van dijken, sluizen en sloten wordt aangelegd om de waterstand te regelen. Zonder een dergelijk stelsel zou de polder binnen de kortste keren onder water staan. Die dijken moeten niet alleen zware stormen en hoge waterstanden kunnen trotseren, ze moeten het ook vele jaren uithouden. Het gaat er met andere woorden om dat men zich op langere termijn tegen de gevaren van het water of de zee beschermd weet – een dimensie die we als veiligheid aanduiden.
Het tweede element is dat een dergelijk bouwwerk de inzet van alle inwoners vergt. Voor veel Nederlandse polders geldt dat ze niet tot stand kwamen op initiatief van rijke landheren, maar het werk waren van boeren en andere bewoners. Daarbij is overleg en samenwerking op basis van gelijkwaardigheid vereist, ook waar het gaat om zaken als onderhoud en controle die elk jaar terugkomen. Deze dimensie duiden we aan als gelijkheid.
Het derde element heeft te maken met het soort aandacht dat de betrokken partijen moeten opbrengen. Het aanleggen, controleren en onderhouden van de polder is namelijk een uitgesproken materiële aangelegenheid. Het gaat om aarde en water, om weer en wind, om vegetatie en ecologie, om sluizen die deugen en molens die hun werk doen. Dat alles is geen kwestie van verheven denkbeelden of diepe overtuigingen, maar van zintuigelijk waarnemen en handvaardig ingrijpen. Zonder oog voor de stoffelijkheid van dingen wordt de strijd tegen het water nooit tot een succes.
Toch doen we deze bestaanswijze geen recht wanneer we het water louter als een bedreiging opvatten. De zee is evengoed een grootheid die uitdagingen en kansen biedt: ze voorziet vissers en handelaren van een inkomen en nodigt uit tot het maken van zeetochten naar onbekende bestemmingen en het veroveren van nieuwe markten. Daarom vormt het streven naar vrijheid een onlosmakelijk onderdeel van deze bestaanswijze. Het leven in de polder gaat altijd gepaard met vervoer, scheepvaart, handel, reizen en andere vormen van mobiliteit. Het contrasteert met de bestaanswijze die we vaak aantreffen op het continent, waar de bevolking zowel lijfelijk als mentaal aan de grond gebonden blijft.
Het vijfde element verwijst naar de geestelijke habitus die hiermee samenhangt. Zowel op zee als in de polder geldt dat mensen niet op een hogere instantie kunnen terugvallen. Ze moeten alles zelf doen en de risico’s aanvaarden die daaruit voortvloeien. Als schipper varen ze hun eigen koers en als boer zijn ze verantwoordelijk voor hun bedrijf. Mede daarom treffen we onder hen veel eigenzinnige en zelfs koppige figuren aan. Maar het zijn doorgaans ook mensen die hun beloften nakomen en geen omwegen bewandelen. Dat omschrijven we als een vorm van eerlijkheid.
