Wonderlijke geschiedenis van het verzet
Waar halen sommige mensen de moed vandaan om zich te verzetten tegen de meest brute machthebbers? Vanuit deze vraag las ik een boek over de geschiedenis van het Franse verzet tijdens Tweede Wereldoorlog dat in 2016 werd gepubliceerd. Ik besefte dat er zoiets als historisch platonisme is en wel in die zin dat het licht van eeuwige morele idealen zelfs in de meest duistere situaties kan doorbreken. Daarom zouden we dit soort verzetsdaden als een wonder moeten zien: gebeurtenissen die even onvoorspelbaar als hoopgevend zijn.
De wonderlijke geschiedenis van het verzet.
Er zijn allerlei manieren om verzet in tijden van oorlog te evalueren, lopend van peilloze bewondering voor vaderlandslievende helden tot een cynisch verhaal over bedrog en verraad. Met zijn in 2016 verschenen boek Fighters in the Shadows. A New History of the French Resistance heeft de Engelse historicus Robert Gildea dat complexe verhaal in kaart gebracht.
Om zijn werk recht te doen maak ik onderscheid tussen drie niveaus van geschiedschrijving: het weergeven van de feiten die zich in het verleden hebben voorgedaan (1), het analyseren van de manier waarop latere generaties die feiten hebben geduid (2) en het bespreken van de vraag welke betekenis die feiten voor ons zelf hebben (3).
1.
Op het eerste niveau is Fighters in the Shadows een gedegen overzichtwerk dat in krap 600 bladzijden de verwikkelingen van het Franse verzet beschrijft. Men kan zeker niet zeggen dat Frankrijk zich massaal tegen de bezetter keerde, maar dat neemt niet weg dat er van meet af aan allerlei vormen van verzet waren. Aan de linkerzijde ging het om arbeiders die sympathiseerden met de Franse Communistische Partij (PCF), om progressieve studenten die al voor de oorlog in het Quartier Latin met fascistische groepen vochten en om Joden die de vervolgingen in Oost Europa waren ontvlucht.
Er waren evengoed rechtse of nationaal denkende politici die zich tegen de bezetter keerden, zoals De Gaulle die in Londen bescherming van de Britse regering genoot. Aanvankelijk was zijn aanhang gering maar later nam zijn gezag toe en op zeker moment wist hij zelfs te bereiken dat er een Nationale Raad kwam waarin alle verzetsbewegingen samenwerkten.
Desondanks bleven er tot het einde van de oorlog grote meningsverschillen tussen diverse richtingen bestaan. Ze eisten tot op de dag van de bevrijding hun tol. Terwijl links hoopte dat de samenleving na het verdrijven van de Duitsers meer in het teken van sociale gelijkheid zou staan, was men ter rechterzijde vooral op het herstel van gezag en orde uit.
Zelf betaalden de meeste strijders een hoge prijs voor hun verzet – het kostte grote moeite om terug te keren naar het gewone leven. Er waren maar weinig verzetslieden die bij hun loopbaan enig profijt van hun oorlogsverleden hadden en velen bleken lichamelijk of geestelijk beschadigd geraakt.
2.
Hoewel Gildea een rake beschrijving biedt van de voornaamste personen, gebeurtenissen en achtergronden raakt zijn boek nog een tweede niveau. Hij bespreekt ook de vraag hoe de gebeurtenissen rond het verzet in de naoorlogse periode werden geïnterpreteerd. Hij reconstrueert als het ware de mythologie van het verzet waarbij hij ‘mythe’ als volgt definieert: een verhaal dat de identiteit van groepen of landen verwoordt zonder dat een basis in de historische feiten noodzakelijk is.
De mythologie van het verzet blijkt nogal veranderlijk. Ze wordt gekleurd door bepaalde gebeurtenissen, zoals het proces dat in 1987 tegen de voormalige Gestapo-chef Klaus Barbie werd gevoerd. Ze verandert eveneens doordat wetenschappers nieuwe inzichten ontwikkelen maar toch vooral doordat de tijdgeest onze kijk op het verleden stuurt. Het is niet vreemd dat een nationalistisch verhaal met mannelijke hoofdrolspelers ons tegenwoordig minder zegt dan veertig jaar terug en dat men inmiddels ook oog voor de rol van vrouwen of minderheden heeft.
Daaruit volgt niet dat het huidige verhaal compleet en evenwichtig is. Volgens Gildea zijn bepaalde groepen ten onrechte buiten beeld gebleven. Dat geldt zeker voor talloze ‘vreemdelingen’ die op Franse bodem strijd tegen het fascisme hebben gevoerd en die in zijn boek royaal aan bod komen.
