Morele leegte in de politiek
Vanwege mijn afscheid als hoogleraar Maatschappelijke Bestuurskunde hield ik op 27-11-2015 een afscheidscollege aan Tilburg University. Mijn betoog kwam er in de kern op neer dat de Nederlandse politiek door morele vragen uit de weg te gaan haar geloofwaardigheid verliest. Bij gevolg kunnen populistische leiders aan de linker- en de rechterzijde van het politieke spectrum steeds meer aanhang ontwikkelen.
Dames en heren,
‘Het kan verkeren’, luidt een bekende dichtregel van Bredero uit de zeventiende eeuw. Het geldt nog steeds en zelfs op meerdere niveaus. Bijvoorbeeld voor de situatie op wereldschaal, waar het eens zo arme China door velen wordt gevreesd. Het geldt voor organisaties, zoals men uit de neergang van het eens zo machtige CDA kan opmaken. En het geldt niet minder voor de levensloop van individuele wetenschappers aan de Universiteit van Tilburg.
Om dat laatste te illustreren neem ik u voor enkele ogenblikken mee naar het jaar 1974, toen in het blad van de Centrale Interfaculteit te Nijmegen een artikel over martelen en ethiek verscheen. Daarin schreef een hoogleraar wijsbegeerte dat respect voor de individuele mens een absolute norm is en dat men staat of politiek van daaruit moet beoordelen. Hij werd van repliek gediend door enkele studenten die meenden dat hij onvoldoende over de maatschappelijke voorwaarden van die norm had nagedacht. Hij zou niet alleen een burgerlijk maar ook een abstract idee verdedigen dat op geen enkele wijze in politiek handelen kon worden omgezet.
Met andere woorden: terwijl professor Peperzak vanuit een ethisch engagement bepaalde machthebbers wilde aanklagen, klaagden de studenten erover dat je vanuit een dergelijke ethiek nooit genoeg macht zou kunnen ontwikkelen om een verkeerde situatie daadwerkelijk te veranderen. Wellicht hebt u al begrepen dat een van die studenten op dit moment achter de katheder staat. En wellicht vermoedt u ook dat het standpunt dat ik vandaag wil innemen het tegendeel is van datgene wat ik veertig jaar geleden schreef. Het kan verkeren, inderdaad.
Nu is het zeker niet mijn voornemen om tot in detail uit te leggen op welke gronden en onder welke omstandigheden mijn opvattingen in die veertig jaar veranderd zijn. Ik zal zelfs niet terugblikken op alles wat er is gebeurd in de tien voorbije jaren dat ik in Tilburg als hoogleraar maatschappelijke bestuurskunde aan het werk ben geweest. Wel wil ik u een beknopte synthese aanbieden van de voornaamste inzichten waar ik toe ben gekomen. U zult merken dat ik nog altijd worstel met de relatie van moraal en machtsuitoefening. Ik spits het probleem op de Nederlandse situatie toe door de vraag te stellen die in de titel van mijn voordracht wordt vermeld. Hoe komt het dat morele vragen politiek urgent worden?
Mijn afscheidsrede valt in drie onderdelen uiteen. Ik begin met een summiere schets van de verhouding tussen morele gevoelens en moderne maatschappij, een thema dat sommigen onder u bekend zal voorkomen. Het tweede gedeelte maakt de kern van mijn voordracht uit. Ik betoog dat morele overwegingen bij echte politiek belangrijk zijn, dat Nederlandse politici op dit punt wezenlijk tekortschieten en dat we daarvoor de prijs betalen van een breed levende politieke onvrede. In het laatste deel vraag ik me af hoe we deze situatie kunnen oplossen.
Voordat ik tot de zaak zelf overga, herinner ik u aan het academische gebruik dat de meer uitgewerkte versie van mijn voordracht in een boekje is afgedrukt. Daar is dan ook de nodige literatuur aan toegevoegd. In de gesproken versie beperk ik me tot hoofdlijnen. Mijn betoog wordt ondersteund door lichtbeelden, zodat de kern van mijn gedachtegang goed tot u kan doordringen. Overigens houd ik een redelijk hoog tempo aan, want er is veel te zeggen en we hebben weinig tijd. Maar dat gaat u vast lukken, al was het maar omdat u de afgelopen jaren veel slimmer bent geworden door het kijken naar televisieseries met drie of vier verschillende verhaallijnen. Dus zet u schrap, we gaan vaart maken!
